چرا کودک من در به خواب رفتن مشکل دارد؟

آداب خواباندن صحیح کودک کدامند؟

یکی از بزرگترین دغدغه های والدینی که به تازگی صاحب فرزند شدند و یا کودک خردسالی دارند، موضوع خواب کودک و مشکلات مربوط به آن است.

• آیا می‌دانید کودکتان در طی شبانه روز به چه میزان خواب نیاز دارد؟

• تا چه میزان از منابع ترس کودکتان در هنگام خوابیدن آگاهی دارید؟

• آیا می‌دانید چرا کودکتان دچار مشکل خواب می‌شود؟

• تماس فیزیکی والد و کودک در موقع خواب باید به چه میزانی باشد؟

• از تکنیک کارت عبور شب برای حل مشکلات بدخوابی کودک آگاهی دارید؟

• اصول صحیح خواباندن کودک را می‌شناسید؟

خواب کافی برای تکامل و فعالیت طبیعی مغز، حکم غذا برای بدن را دارد.

و هرنوع اختلال خواب برای مدت طولانی می‌تواند عواقب جدی بر روی فعالیت اعضای مختلف بدن، به خصوص مغز بر جای بگذارد که در رأس آنها اختلالات خلقی و ذهنی (حافظه و یادگیری) است.

مدت خواب مورد نیاز بدن در دوره های مختلف سنی 

مدت خواب مورد نیاز بدن در دوره های مختلف سنی متفاوت است.

در حالیکه جنین داخل شکم مادر تقریباً بیش از 23 ساعت در شبانه روز در خواب به سر می‌برد، در ماه های اول پس از تولد، 16 تا 18 ساعت، در یک سالگی 14 تا 15 ساعت، در چهار سالگی به 10 تا 12 ساعت و در ده سالگی حدود 10 ساعت به خواب نیاز دارد.

ساعات نیاز به خواب با افزایش سن به تدریج کاهش می‌یابد و بعد از بلوغ به 7 تا 8 ساعت در شبانه روز می‌رسد.

الگوی خواب نیز در دوران مختلف زندگی دستخوش تغییر است.

به طوریکه در ماه اول تولد نوزاد صرف نظر از اینکه چه موقع از شب و روز باشد، هر 2 تا 3 ساعت بیدار شده، شیر می‌خورد و 10 تا 20 دقیقه بعد مجدداً به خواب می‌رود.

در شش ماهگی علاوه بر خواب کامل شبانه، دو بار در روز (صبح و عصر) نیز برای مدت یک و نیم تا دو ساعت می‌خوابد و در حوالی چهار سالگی معمولاً فقط یک خواب نیم روزی خواهد داشت.

در حوالی ده سالگی، خواب تقریباً فقط به شب محدود می‌شود (البته بر حسب ساختار فعالیتی خانواده و فرد ممکن است خواب نیمروز نیز وجود داشته باشد) و این الگو تا نزدیکی پیری ثابت باقی می‌ماند.

در دوران پیری مجدداً نظم خواب به هم خورده و طول مدت خواب شبانه کم و در عوض افراد 1 یا 2 بار در نیم روز به خواب می‌روند.

ارتباط ساعت بیولوژیک بدن با خواب

فعالیت بسیاری از ارگان های داخلی ما در طول شبانه روز یکسان و یکنواخت نیست و به صورت دوره ای تغییر می‌کند که به وسیله ساعات درونی موسوم به ساعات بیولوژیک تنظیم می‌شود.

یکی از این ساعات درونی (بیولوژیک)، ساعت شبانه روزی است که مرکز آن در مغز ما است.

تقریباً تمامی حیوانات دارای این ساعت بیولوژیک شبانه روز هستند که در مورد انسان طول مدت آن نزدیک به 24 ساعت است و توسط آن همانند طبیعت بدن دوره های شب و روز را طی می‌کند. به طوریکه بدن را برای استراحت و خواب در شب ها آماده می‌کند.

این ساعت بیولوژیک شبانه روزی در حوالی 4 تا 6 ماهگی تا حدودی به یک نظم خاصی می‌رسد، به نحوی که به کودک این امکان را می‌دهد تا بیشتر خواب خود را در شب داشته باشد و در حوالی یک سالگی نظم و فعالیت این ساعت به یک سطح ثابت و پایدار می‌رسد.

هرچه این ساعت بیولوژیک شبانه روزی دیرتر تنظیم شود، امکان اصلاح آن در ماه ها و سال های بعد مشکل تر خواهد بود.

لذا اگر می‌خواهید کودک از یک خواب خوب و سالم و منظم برخوردار شود، می‌بایست از همان سال های اول با خواب کودک به درستی برخورد شود.

علت مشکلات خواب در کودکان چیست؟

حتی اگر کودک در 2 سال اول تولد دارای برنامه  و الگوی خوابی منظم و خوب بوده باشد، باز هم به دلیل تغییرات تکاملی چشمگیر، بسیاری از خردسالان (به خصوص در سن 2 تا 3 سالگی) دچار برخی مشکلات در به خواب رفتن و در خواب ماندن خواهند شد.

برای اینکه دریابیم این تغییرات چه تأثیری بر روند خواب کودک دارند و چگونه با آنها به درستی برخورد کنیم، ابتدا لازم است نگاهی اجمالی به تغییرات احساسی عاطفی و ادراکی کودک در این سنین و ارتباط آنها با خواب بیاندازیم:

دنیای خیالی و جادویی کودکان

برای کودکان 2 تا 3 ساله (حتی تا 5 ساله) میان دنیای خیالی و واقعی مرز مشخص و واضحی وجود ندارد و برای (ذهن) آنها همه چیز امکان پذیر است (صحبت کردن یا پرواز حیوانات یا غیب کردن اشیاء، دادن غذا به عروسک و لولو، هیولا و…(

به همین دلیل حتی اگر شاهد خارق العاده ترین شعبده بازی ها و تردستی ها باشند، برایشان پیش پا افتاده و غیرمهیج است.

این ویژگی ذهنی، آشفتگی زیادی در ذهن کودک به وجود می‌آورد که با روند به خواب رفتن (آرامش مغز و ذهن) در تضاد است.

همچنین ممکن است کودک در پی دیدن رویایی ترسناک نیمه شب بیدار شده و بیان کند که غولی در زیر تخت او یا داخل کمد مخفی شده است.

خودمحوری کودکان

از ویژگی های دوران کودکی، خودمحوری -نه خودخواهی- است.

به این معنی که کودک خود را مرکز عالم می‌داند و هر چیز که پیرامون او می‌گذرد، به نحوی در ارتباط و یا در خدمت او است.

به همین دلیل اگر پدر و مادر با هم جروبحث و نزاع کنند یا مادربزرگ مریض شود، ممکن است چنین تصور کند که او عامل چنین وقایعی او بوده است.

همین کافی است که ذهن کودک را در شب مشغول و آشفته کند و یا اگر نصف شب بی خوابی به سرش بزند و یا غذا بخواهد تعجب کرده و طلبکار خواهد شد که چرا دیگران خواب هستند.

پدر و مادر، قادر مطلق

پدر و مادر آگاه و مهربان از طریق برآورده کردن تمامی نیازهای کودک در 2 سال اول تولد (که تقریباً محدود به غذا و ارتباط احساسی عاطفی بوده است) در فرزند خود حس اعتماد و اطمینان به پدر و مادر و دیگران و جهان را می‌کارند.

به همین دلیل پدر و مادر در ذهن کودک حکم غول چراغ جادو و قادر مطلق را بازی می‌کنند. و کودک برای هر مشکلی به آنها مراجعه کرده و پناه می‌برد.

اما در حوالی 2 تا 3 سالگی با تکامل ادراکی و برخورد صحیح پدر و مادر، با یک واقعیت دیگری مواجه می‌شود: 

اینکه دیگر پدر و مادر قادر مطلق نیستند (نمی‌توانند باران را متوقف کنند، نمی‌دانند که در درون او چه می‌گذرد، نمی‌توانند و…(

این چالش و آشفتگی ذهنی به ویژه در شب ها خود را بیشتر نمایان کرده و موجب اشکال در خواب کودک می‌شوند.

خواسته ها و امیال نامحدود کودکان

کودکی که تا قبل از این فقط تعداد انگشت شماری خواسته داشت، حال خواسته هایش نه تنها غیر قابل شمارش خواهد شد بلکه محدودیتی برای آنها نیز متصور نیست.

اگر یک بستنی خوبه چرا 5 تا نه؟! اگر به اختیار او باشد کل مغازه اسباب بازی فروشی خالی خواهد شد، و با هیچ منطقی نیز قابل تغییر نیست.

در اینجاست که کودک کم کم با توانایی ها و ناتوانایی های خود آشنا شده و کم کم از آسمان خیال و رویا پا بر زمین واقعیت ها می‌گذارد.

ابراز وجود در کودکان

کودک برای یافتن خود و ارزیابی توانایی هایش در هر فرصت و موقعیت ممکن، پدر و مادر را به چالش می‌کشاند و تا آنجایی که ممکن باشد با پدر و مادر مخالفت می‌کند.

حال در نظر بگیرید اکثر بالغینی که (ظاهرا) منطق و شعور دارند با کوچکترین مشاجره یا مسئله ای مخالف میل شان نه تنها شب خوابشان نمی‌برد بلکه تا چندین شب کابوس دیده و در طول روز نیز به هم می‌ریزند.

چگونه انتظار داریم فرزندانمان با چنین تغییرات و تعارض ها و کشمکش های ذهنی، خیالی راحت داشته و به راحتی به رختخواب بروند و تا صبح یک نفس بخوابند؟

اما نگران نباشید، خوشبختانه با برخورد صحیح، فرزندانمان این مراحل و چالش ها را به خوبی پشت سر خواهند گذاشت و با کمترین صدمه به مرحله بعدی زندگی خود قدم خواهند گذاشت.

اصول صحیح خواباندن کودک

زمان خواب کودک

با توجه به طول مدت خواب مورد نیاز و برنامه خانواده و کودک در طول روز، معمولاً ساعت بین 7 تا 9 شب بهترین زمان برای خواباندن کودک است.

برای اعلام زمان خواب استفاده از ساعت زنگ دار و یا سایر وسایل مشابه الگوی بسیار خوبی است.

با این روش نه تنها از تکرار این جمله که ساعت خواب است جلوگیری می شود و تقابل بین شما و فرزندتان را کمتر می کند بلکه حس کنترل و مسئولیت پذیری را در کودک برمی انگیزد.

آداب و رسوم قبل از خواب کودک

این مرحله در آماده سازی کودک برای خواب و آموزش نظم و انضباط بسیار مهم و کارآمد است.

در این مرحله که معمولاً بیش از 30 دقیقه به طول نمی انجامد، جو و فضای خانه آماده شده و کودک اولین قدم ها را برای جدا شدن بندناف روانی اش از پدر و مادر برمی‌دارد.

در عین حال به تدریج درمی‌یابد که این جدایی نه تنها پایان کار نیست بلکه خود را به عنوان موجودی مستقل از پدر و مادر که قادر به ادامه حیات است، می‌یابد و تحت کنترل قرار دادن زندگی را به کمک مادر و پدر تجربه می‌کند.

این آداب و مراسم بر حسب ویژگی های فردی کودک می تواند مجموعه ای از موارد زیر باشد:

• مسواک زدن

• دوش گرفتن

• تعویض لباس

• خواندن کتاب قصه یا گوش دادن به نوار قصه

• صحبت کردن در مورد اتفاقات روز

• مالش پشت یا نوازش سر و موها

• دعا کردن

• و سرانجام در پایان کار بغل کردن و بوسیدن و شب بخیر گفتن و به خواب رفتن

در رابطه با وضع این آداب بهتر است نکات زیر را مدنظر داشت:

• بهتر است پدر و مادر به طور متناوب (و یا به صورت مشارکتی) در اجرای این مراسم به کودک کمک کنند. اما اگر کودک فقط با یکی از آنها راحت باشد، نباید پافشاری نمود. به جای آن باید در طول روز با کودک تعامل بیشتری داشت تا کودک تمایل بیشتری از خود نشان دهد.

• به کودک این امکان داده شود تا در انتخاب برخی از مقررات مختار و صاحب نظر باشد (خواندن قصه یا گوش دادن به نوار قصه، نوع لباس در زمان خواب و یا نوع خمیر دندان(.

• برحسب تمایل کودک، می‌توان درب اتاق خواب وی را نیمه باز یا به طور کامل باز گذاشت (ولی بجز شرایط خاصی آن را قفل نکنید(.

• بر حسب سلیقه و تمایل کودک از چراغ خواب، یا آب نما با نور کم و وسایل نظیر آن استفاده کنید.

• تمامی تمهیدات لازم ایمنی برای جلوگیری از حوادث احتمالی نیمه شب اتخاذ شود (عدم وجود وسایل نوک تیز، ثابت کردن کتابخانه به دیوار و …(

• به جز برخی از آداب ثابت (نظیر مسواک زدن و احتمالا دوش گرفتن) بایستی نوع مراسم بر حسب ویژگی های شخصیتی و فردی کودک تعیین شوند. برخی از کودکان از طریق کلام و صحبت ارتباط بهتری برفرار می‌کنند و آرام می‌شوند و برخی دیگر از طریق دیدن و لمس کردن.

• گرفتن عکسی از کودک در زمان انجام این مراسم (و یا بریدن عکس های مرتبط از مجله یا کتاب قصه) و در معرض دید قرار دادن آنها، فکر خوبی برای یادآوری دائم و تشویق کودک در انجام آنهاست.

• تمامی جو خانه باید همسو و در راستای زمان خواب کودک تغییر کند (عدم بلندکردن صدای رادیو یا تلویزیون، عدم برگزاری میهمانی در این ساعت و…(.

• دادن یک فنجان شیر گرم در نزدیکی زمان خواب و استفاده از یک موزیک ملایم برای کمک به خواباندن کودک در برخی از کودکان تا حدی موثر هستند.

ثبات و پایداری

اگرچه کودکان در این سنین در زمان تفریح و بازی از به هم ریختگی و آشفتگی استقبال می‌کنند اما در امور زندگی نیاز به ثبات و یکنواختی دارند و هر نوع تغییر در این برنامه ها می‌تواند باعث برهم ریختن ذهن و الگوی رفتاری کودک شود.

لذا به جز در موارد استثنایی نباید از این چهارچوب مراسم و آداب خارج شد و یا برخی مراحل را حذف کرد.

از طرف دیگر تغییراتی همچون مسافرت، میهمانی دیر وقت شبانه و ورود به مهد کودک و امثال آن می‌توانند باعث اختلال در نظم خواب کودک شوند. پس تا حد امکان باید از چنین تغییراتی جلوگیری نمود.

در صورت اجتناب ناپذیر بودن چنین تغییراتی (از جمله آغاز ورود به مهد کودک) باید زمان و توان بیشتری در نزدیکی زمان خواب کودک اختصاص داد تا با برقراری ارتباط احساسی عاطفی، فیزیکی و کلامی بیشتر اطمینان و آرامش درونی کودک را تقویت نمود.

با به کار بردن تمهیدات بیان شده اکثر کودکان ظرف یک هفته (و اکثراً ظرف چند روز) یک برنامه خواب خوب و منظمی پیدا خواهند کرد.

تماس فیزیکی  با کودک در موقع خواب

معمولاً تمایل کودکان به تماس فیزیکی با پدر و مادر به دلیل اضطراب جدایی، یا ترس از تاریکی و برای به دست آوردن احساس امنیت بیشتر است.

و تا زمانیکه این گونه ترس ها معنی خاصی نداشته باشد و شما با آن راحت باشید و دقیقاً قبل از اینکه او به خواب برود شما از او جدا شوید، بلامانع است. بهترین روش برقراری ارتباط فیزیکی با کودک در چنین شرایطی در دست گرفتن دست کودک یا نوازش موها و سر او و یا مالش پشت او است.

لذا بدون اینکه واکنش واضح  و یا منفی به این رفتار کودک نشان دهید، با درایت و ظرافت این تمایل را آنگونه که شما راحت هستید و بهتر است، هدایت کنید.

راه دیگر این است که به کودک عروسک مورد علاقه اش را داد تا او را در آغوش بگیرد و با او بخوابد (اگر هر دو را خواست از آن دریغ نکنید(.

مجدداً باید متذکر شد که ارتباط  فیزیکی باید محدود و تا قبل از به خواب رفتن کودک باشد.

بدین معنی که اگر قرار باشد کودک ساعت 9 به خواب برود، باید پس از خواندن داستان و پرسش اینکه چیزی لازم دارد یا نه؟! کودک را بوسید، شب بخیر گفت و اتاق را ترک کرد.

اگر کودک خواستار حضور شما باشد باید برای او کاملاً مشخص کنید که پس از گفتن شب بخیر، تا زمانی که او به خواب برود شما در روی صندلی نشسته و مشغول کار خود (مثلاً مطالعه، بافندگی و…) خواهید بود ولی هیچگونه صحبت و مکالمه ای قابل قبول و جایز نخواهد بود و (در صورت تخطی اتاق را ترک خواهید کرد(.

اگر متوجه شدید که حضور شما موجب به خواب نرفتن کودک می‌شود، بهتر است اتاق را ترک کنید و بعد از 10 تا 15 دقیقه بدون هیچ صحبت و واکنشی به او سر بزنید (برای مدت 10 تا 20 ثانیه(.

مخالفت و گریه زاری موقع خواب در کودکان

این مسئله در 20 تا 25 درصد خردسالان و اغلب در کودکانی که به تازگی اتاق خواب مجزا پیدا می‌کنند و یا تغییرات محیطی در خانواده (مسافرت) و یا مراحل تکاملی فردی (یادگیری مهارت جدید) و یا ورود به فضایی جدید (شروع مهدکودک، کودکستان یا دبستان) را تجربه می‌کنند، اتفاق می‌افتد.

یکی از تکنیک های بسیار جدید که در چند سال اخیر مورد مطالعه قرار گرفته و در بیش از 90 درصد موارد در کودکان 3 تا 10 ساله (و حتی 2 ساله و یا بیشتر ) به خوبی جواب می‌دهد، تکنیک کارت عبور شب است.

تکنیک کارت عبور شب

در این روش ابتدا با همکاری و نظر کودک، کارتی به ابعاد کف دست با درج نام کودک طراحی می‌شود و قبل از خواب در اختیار کودک قرار داده می‌شود (یا در کنار تختش گذاشته می‌شود(.

سپس به کودک توضیح داده می‌شود که بعد از زمان خواب و شب بخیر گفتن، او فقط اجازه دارد یک بار از این کارت استفاده کند و برای مدت کوتاهی برای نوشیدن آب، رفتن به دستشویی و یا در آغوش گرفتن مادر و یا پدر، از اتاق خود خارج شود.

اگر بیش از یک بار این عمل تکرار شود، مادر یا پدر باید بدون صحبت و نگاهی (حتی چشم در چشم) کودک را به اتاق خود هدایت کنند و به رختخواب بازگردد.

برخی از کودکان ممکن است در روزهای اول چند بار این عمل را تکرار کنند ولی اگر پدر و مادر وظیفه خود را به درستی انجام دهند (بدون صحبت و ارتباط ( تقریباً تمامی کودکان ظرف 2 هفته برنامه خواب منظمی پیدا خواهند کرد.

اما در مورد گریه و زاری باید به کودک تذکر داد که این عمل او باعث آزار سایر اعضاء خانواده خواهد شد و در صورت تداوم درب اتاق او بسته خواهد شد و در مرحله بعدی، برخی از امتیازات او گرفته خواهد شد (نظیر محروم شدن از برخی از اسباب بازی ها یا برنامه تلویزیونی مورد علاقه اش برای روز بعد(.

اگر کودک اعلام کرد که خوابش نمی‌آید، می‌توان به او گفت که بدون ایجاد سر و صدا می‌تواند در اتاق خود بازی کند و یا کتاب قصه را نگاه کند ولی حق بیرون آمدن از اتاق خود را ندارد.

به هیچ عنوان نباید اجازه داد تا کودک از حربه گریه کردن به خواسته اش برسد.

اگر پس از 5 تا 10 دقیقه همچنان به گریه خود ادامه دهد، می‌توان به او سر زد و متذکر شد که در صورت توقف گریه درب اتاق او باز گذاشته می‌شود.

معمولاً در نوبت دوم یا سوم، کودک گریه را متوقف کرده و یا حتی به خواب رفته است.

نکته مهم در این رابطه “مصمم بودن” پدر و مادر و عدم برقراری ارتباط طولانی با کودک است (فقط در حد هشدار دادن در مورد نتایج و عواقب رفتار خود(.

بیدار شدن از خواب و گریه شبانه  کودک و یا خروج از اتاق

این مساله نیز معمولاً ریشه در همان مسائل ذکر شده در مورد مخالفت در به خواب رفتن دارد ولی باید به فکر علل دیگری همچون کابوس شبانه و دیدن خواب های ترسناک، ترس و نهایتاً بیماری نیز بود.

در این حالت باید جهت اطمینان از عدم وجود مسئله جدی به کودک سر زد و او را چک کرد.

اگر مسئله خاصی وجود نداشت باید با محبت و مهربانی او را به اتاق و رختخوابش بازگرداند و تشویق به خوابیدن نمود و اتاق را ترک کرد.

توجه:

اگر کودک در طول روز فعالیت فیزیکی جدی داشته باشد و بیماری خاصی نداشته باشد و وقایع و تجربیات منفی در طول روز نداشته باشد، به طور معمول، مشکل بی خوابی نخواهد داشت و با حمایت شما به خوبی مجدداً به خواب خواهد رفت.

اما چنانچه با راهکارهای ذکر شده موفق به رفع مشکلات خواب کودک خود نشدید، حتماً مسئله را با متخصص روانشناس و مشاور کودک درمیان بگذارید.