تغذیه نوزاد و شیرخوار با شیرخشک و شیشه شیر خوری

همانطور که قبلاً ذکر گردید، شیر مادر از نظر پروتئین، املاح و ویتامین ها برای نوزاد و شیرخوار تا 6 ماه اول تولد کافی است و نوزاد با شیر مادر رشد طبیعی خواهد کرد و خصوصیات ژنتیکی که از پدر و مادر به ارث برده است، به تدریج خودنمایی و شکوفا می گردد. در مواردی، به علل مختلف مانند بیماری، اعمال جراحی، مسائل روانی و رفتاری و یا مشکلات و ناسازگاری های خانوادگی، مادر نمی تواند به نوزاد یا شیرخوار خود شیر بدهد، بنابراین باید کودک را با شیر خشک تغذیه کند.

در مواردی نیز به علت عدم آگاهی مادر و توجه نکردن پزشک، پستان مادر بعد از زایمان برای شیر دادن به کودک آماده نشده است و مادر قادر به شیر دادن به نوزاد خود نیست. همچنین در بعضی مواقع نوزاد، نارس متولد می گردد و به دلیل نارس بودن یا بیماری، قادر نیست به پستان مادر مک بزند، بنابراین در این گونه موارد به ناچار باید نوزاد را با شیرخشک تغذیه نمود.

در بسیاری از موارد نیز مادر شیر خود را برای مدتی به کودک خود داده است، ولی با بزرگ شدن کودک، شیر مادر برای او کافی نیست و باید به عنوان شیر کمکی به نوزاد، شیرخشک بدهد. در تمام حالات فوق، پزشک متخصص کودکان با توجه به مشکل پیش آمده، شیرخشک مناسب برای کودک را انتخاب و توصیه می کند و روش شیر دادن آن را نیز ( با فنجان، لیوان، قاشق و یا شیشه شیر خوری ) برای مادر توضیح خواهد داد.

از طرف دیگر هر مادری حق دارد مطابق میل و ترجیح خود، نوزادش را تغذیه نماید. اگر مادری به شیر دادن نوزاد خود تمایل نداشته باشد و با اجبار و امر و نهی دیگران بخواهد نوزادش را از پستان شیر دهد، ممکن است نه فقط نسبت به شیر دادن، بلکه نسبت به نوزاد خود هم احساس تنفر پیدا کند.

بنابراین انتخاب و برقراری تغذیه مناسبی که رابطۀ مادر و نوزاد را حفظ نماید، باید مورد توجه پزشک و خانواده قرار گیرد. تحقیقات انجام شده روی قد، وزن، ترکیبات خون، سوخت و ساز و ساختار بدن کودکان، نشان داده است که تفاوت این شاخص ها بین کودکان شیر مادر خواران و شیر خشک خواران جزئی است.

اگر این اطلاعات صحیح باشد و مادر هم شیر کافی نداشته باشد یا مشکلات ذکر شده در بالا برای شیر دادن مادر به کودک وجود داشته باشد، مادر می تواند کودک را با شیرخشک نیز تغذیه نماید.

انتخاب نوع شیر و لوازم مورد نیاز برای تهیه شیر

انتخاب شیر : اگر نوزاد، نارس یا دچار بیماری اختصاصی نباشد و کاملاً سالم باشد، شما می توانید شیرخشک معمولی که کارخانه های مختلف تهیه می کنند به کودک بدهید. بهترین شیرخشک، نوعی است که از شیر گاو تهیه شده و ترکیبات و نسبت آنها تا حد امکان شبیه شیر مادر و همچنین دارای ویتامین باشد.

شما باید از پزشک متخصص کودکان سؤال کنید کدام یک از شیرهای خشک موجود در بازار برای نوزاد و کودکتان مناسب تر است و آن را خریداری نمائید. اگر نوزاد شما نارس است یا دچار بیماری است، پزشک شیر مخصوص آن بیماری را برای کودک شما توصیه خواهد کرد.

شیشه شیر خوری و پستانک و لوازم مورد نیاز برای تهیه شیرخشک :

شیشه شیر خوری باید کاملاً تمیز شود، بنابراین شیشه شیر خوری انتخاب کنید که بتوانید آن را به راحتی بشوید و در مقابل حرارت نیز مقاومت داشته باشد. شیشه های عمودی که در قسمت فوقانی آن پستانک باشد، برای جوشاندن ساده تر و راحت تر از شیشه های شبیه کشتی می باشد.

سطح داخلی شیشه باید صاف و دهانه اش گشاد باشد تا به سادگی بتوانید داخل آن را بشوید. شیشه شیر خوری باید دارای در پوش باشد تا پستانک آلوده نگردد. برای کودکانی که فقط شیرخشک میخورند، حداقل 6 تا 8 شیشه شیر خوری 250 میلی لیتری لازم است.

پستانک شیشه شیر خوری باید مناسب و خوب و انداز آن نه بزرگ و نه کوچک باشد. سوراخ پستانک باید به اندازه ای باشد که اگر شیشه شیر خوری را وارونه کنید در هر ثانیه 2 تا 3 قطره شیر از آن چکیده شود. اگر سوراخ پستانک تنگ باشد، کودک هنگام شیر خوردن خسته می شود و یا همراه شیر مقداری هوا می بلعد و دچار دل درد می گردد.

زمان شیر خوردن شیرخوار نباید بیش از 10 تا 15 دقیقه طول بکشد. سوراخ پستانک در هر نوبت باید امتحان شود، زیرا ممکن است به وسیله ذرات شیر مسدود گردد و کودک نتواند از شیشه شیر خوری شیر بخورد و هنگام شیر خوردن گریه کند. بزرگ بودن سوراخ پستانک نیز موجب می شود که شیر به مقدار زیاد وارد دهان کودک شود و کودک همراه شیر مقداری هوا ببل عد.

شستن شیشه شیر خوری و پستانک : بعد از شیر دادن به کودک، بلافاصله باید شیشه شیر خوری و پستانک را با آب نیمه گرم و صابون بشویید و داخل آن را کاملاً تمیز نمائید تا ذرات شیر از شیشه شیر خوری و پستانک خارج شود.

استریل کردن شیشه شیر خوری و پستانک : شیشه شیر خوری و پستانک باید استریل شود. برای استریل کردن می توانید شیشه های شیر خوری، پستانک ها و در پوش آنها و لوازم دیگر را به دو روش استریل کنید :

1- آنها را در آبی که دارای مایع ضدعفونی هیپوکلریت یک درصد است، خیس کنید ( 30 گرم از مایع میلتون در یک لیتر آب حل شده باشد ) و بعد آنها را کاملاً با آب تمیز بشویید.

2- روش جوشاندن، بدین ترتیب که تمام لوازم را در قابلمه ای که برای این منظور تهیه شده است قرار دهید و به مدت 10 دقیقه بجوشانید. سپس در حالی که دهانه شیشه ها باز و از آب خارج است، مدتی در ظرف نگهدارید. چون پستانک ها معمولاً زود خراب می شوند، آنها را بیش از 3 دقیقه در آب جوش قرار ندهید.

بعضی از پستانک ها و شیشه های شیر خوری طوری تهیه شده است که می توانید آنها را در ماشین ظرفشویی که آب گرم با درجه حرارت بالا دارد، قرار دهید و استریل نمائید. موقعی که بطری ها را در ظرفشویی می گذارید، باید آنها را به صورت وارونه قرار دهید.

در چند ماه اول تولد، آبی که با آن شیر تهیه می کنید و وسایل شیر خوردن کودک باید کاملاً استریل گردد، زیرا یکی از علل مهم استفراغ و اسهال کودکان شیرخشک خوار در سال اول تولد، آب آلوده و استریل نکردن وسایل تهیه شیر می باشد. اگر آب منطقه زندگی شما آب لوله کشی شده و بهداشتی است، در سال دوم تولد می توانید برای تهیه شیر از آن استفاده نمائید.

روش تهیه شیرخشک

قبل از این که برای کودک خود شیر تهیه کنید، باید دستهای خود را سه نوبت با آب و صابون بشوید و با حوله یا دستمال تمیز خشک نمائید. درِ قوطی شیر را کاملاً با آب گرم و صابون بشویید و با دستمال تمیز خشک کنید و شیر را تهیه نمایید.

1- آب را 5 تا 6 دقیقه بجوشانید و اجازه دهید تا خنک شود ( 40 تا 50 درجه سانتیگراد یا به گرمی شیر مادر ) سپس آب را به مقدار لازم ( نه کمتر و نه بیشتر ) داخل شیشه شیر خوری بریزید.

2- در قوطی شیرخشک را باز کنید و پیمانه داخل قوطی را پر از شیرخشک کنید و با چاقوی تمیز سطح آن را صاف نمائید.

3- شیرخشک را به تعداد پیمانه های لازم به آب داخل شیشه شیر خوری اضافه کنید. ( برای هر 30 سانتیمتر مکعب با یک درجه آب، یک پیمانه شیرخشک اضافه کنید ) و یا به دستورالعمل نوشته شده روی قوطی شیرخشک عمل نمائید.

4- در پوش شیشه شیر خوری را بدون پستانک روی شیشه شیر خوری بپیچانید تا در شیشه کاملاً بسته شود. سپس آن را خوب تکان دهید تا شیرخشک و آب به طور کامل مخلوط گردد.

شما می توانید تعدادی شیشه شیر خوری برای 8 تا 12 ساعت کودک یک جا تهیه کنید و در حالی که درِ شیشه ها بسته است و پستانک آنها به وسیله در پوش پوشیده شده است، در یخچال نگهداری نمائید. در هر نوبت، شیشه شیر خوری حاوی شیر را در آب گرم بگذارید تا درجه حرارت آن مانند گرمی شیر مادر شود. درجه حرارت شیر را قبل از این که به کودک بدهید با ریختن چند قطره به پشت دست خود امتحان کنید. بعضی از کودکان شیرخشک سرد را بهتر میخورند. در هر صورت مادر باید به میل کودک رفتار نماید.

بعد از یک سالگی می توانید به کودک به جای شیرخشک شیر پاستوریزه بدهید، ولی اگر کودک شیرخشک را بهتر میخورد و با آن عادت کرده است، شیرخشک را ادامه دهید. اگر بعد از یک سالگی به کودک خود شیر پاستوریزه می دهید، می توانید شیر مورد نیاز روزانه او را یک جا تهیه کنید. اگر شیر پاستوریزه را نیز بجوشانید، سالم تر خواهد بود. در این صورت باید مقداری آب به ازای آبی که موقع جوشاندن بخار می شود و از دست می رود، قبل از جوشاندن به شیر پاستوریزه اضافه نمائید ( یک استکان آب به یک لیتر شیر ). شیر پاستوریزه را نباید زیاد بجوشانید، زیرا غلظت آن زیاد می شود و موجب مشکلات گوارشی کودک می گردد.

روش صحیح شیر دادن به نوزاد و شیرخوار با شیرخشک

آماده کردن شیشه شیر خوری : مادر باید قبل از دادن شیر به کودک، از گرمی شیر و باز بودن سوراخ پستانک مطمئن شود. برای شیر دادن به کودک مراحل زیر را انجام دهید :

1- شیشه شیر خوری که دارای شیر است و قبلاً تهیه کرده اید از یخچال در آورید و در ظرف آب گرم قرار دهید.

2- با سرازیر کردن شیشه شیر خوری مطمئن شوید که سوراخ پستانک باز است. در هر ثانیه باید 2 تا 3 قطره از پستانک بچکد.

3- برای اطمینان از گرمی مناسب شیر، چند قطره شیر را روی آرنج خود بچکانید. اگر حرارت مناسب دارد به کودک خود بدهید.

4- اگر پستانک روی هم جمع شده است و کودک نمی تواند شیر بخورد، حلقه بالای شیشه شیر خوری را شل کنید تا کمی هوا وارد آن شود و پستانک آزاد گردد و کودک بتواند به راحتی به پستانک مک بزند.

1-1 در 10 روز اول تولد، برای آماده ساختن نوزاد برای مکیدن، با انگشتان خود گونه او را لمس کنید، او دهانش را باز می کند ( رفلکس مکیدن ). اگر نوزاد دهانش را باز نکرد، پستانک شیشه شیر خوری را با چند قطره شیر آغشته کنید و به لبهای نوزاد بمالید تا نوزاد مزه شیر را بچشد و دهانش را باز کند.

2-2 شیشه شیر خوری نوزاد را هنگام شیر خوردن طوری در دست بگیرید که پستانک و گلوی شیشه شیر خوری همیشه پر از شیر باشد و کودک، هوا نبلعد. اگر پستانک در نتیجه نبودن هوا در درون شیشه شیر خوری روی هم جمع شد، شیشه شیر خوری را کمی از دهان کودک خارج کنید تا هوا وارد شیشه شود.

3-3 موقعی که نوزاد همۀ شیر داخل شیشه را خورد، آن را از دهان کودک خارج کنید تا هوا نبلعد. اگر نوزاد دائماً به شیشه خالی مک می زند، انگشت تمیز خود را از گوشه لبها داخل دهان او کنید تا پستانک را رها کند و هوا وارد معده او نشود.

4-4 اگر نوزاد یا کودک در هنگام شیر خوردن به خواب رفت، ممکن است موقع مک زدن هوا ببلعد و هوا معده و روده های او را پر کند و دچار دردهای شکمی گردد. در چنین حالتی او را برای چند دقیقه بنشانید تا بیدار شود و به او شیر بدهید.

5-5 اگر نوزاد هوا بلعیده است، برای خارج کردن هوا از معده او ( آروغ زدن ) او را روی شانه خود قرار دهید و به آرامی پشت او را مالش دهید. قبل از این کار بهتر است حوله ای روی شانه خود بیندازد تا اگر شیر استفراغ کرد، لباس شما کثیف نشود.

6-6 روش دیگر برای خارج کردن هوا از معده کودک ( آروغ زدن ) این است که نوزاد را رو ی زانوهای خود کمی به طرف جلو بنشانید و با دو دست خود او ار حفظ کنید تا هوای بلعیده شده را خارج کند.

روش شیر دادن به کودک : هنگام شیر دادن به کودک با شیشه شیر خوری، مادر یا پدر باید کاملاً آرامش داشته باشند و مانند زمانی که مادر از پستان خود شیر می دهد، با کودک رابطه برقرار نمایند. هنگام شیر دادن با شیشه شیر خوری مادر و پدر باید با کودک خود صحبت کنند و تماس چشم خود را با چشم کودک برقرار نمایند.

اگر کودک بین شیر خوردن می خواهد شیر خوردنش را قطع کند و نفس تازه کند به او اجازه این کار را بدهید. پدر نیز هنگام شیر دادن به کودک باید همین روش را انجام دهد.

تعداد دفعات تغذیه کودک با شیرخشک در سال اول تولد

نوزاد سالم و طبیعی در 28 روز اول تولد ( دوران نوزادی ) هر 3 تا 4 ساعت یک بار به شیر نیاز دارد و بهتر است در طول 24 ساعت نوزاد تغذیه شود. بعدها به تدریج می توانید آخرین نوبت تغذیه کودک را در ساعت 10 تا 12 شب قرار دهید و تا 6 صبح روز بعد به او شیر ندهید تا عادت کند که بدون شیر خوردن بخوابد و در خلال روز شیر بیشتری بخورد.

اگر نوزاد نارس باشد ( وزن او کمتر از 2500 گرم باشد )، هر 2 تا 3 ساعت شیر لازم دارد و تغذیه او باید در طول 24 ساعت انجام شود( جدول شماره 5 ).

جدول شماره 5 : تعداد دفعات تغذیه شیرخوار با شیرخشک در کودکان طبیعی و سالم در 24 ساعت

سن	تعداد دفعات تغذیه
از تولد تا آخر هفته اول از هفته دوم تا یک ماهگی 2 تا 3 ماهگی 4 تا 6 ماهگی 7 تا 9 ماهگی 10 تا 12 ماهگی	6 تا 10 بار 6 تا 8 بار 6 تا 7 بار 5 تا 6 بار 4 تا 5 بار 3 تا 4 بار

مقدار شیرخشک لازم برای هر نوبت تغذیه کودک

مقدار شیرخشک لازم در هر نوبت برای سیر شدن و ارضای کودک، در بین کودکان متفاوت است. همچنین تمایل به خوردن شیر در هر نوبت در خلال 24 ساعت نیز یکسان نیست، بنابراین بهتر است شیر را بیش از مقدار توصیه شده در شیشه شیر خوری کودک تهیه کنید تا در صورتی که کودک تمایل داشته باشد در اختیار او باشد. در بعضی از مواقع ممکن است شیرخواری در یک نوبت بیش از 7 تا 8 درجه یا اُنس ( 210 تا 240 میلی لیتر ) شیر بخورد، در این صورت هیچ مشکلی وجود ندارد ( جدول شماره 6 ).

جدول شماره 6 : مقدار متوسط نیاز کودک به شیرخشک در هر بار شیر دادن

سن	مقدار متوسط شیر در هر بار
1 تا 2 هفتگی 3 هفتگی تا 8 هفتگی 2 تا 3 ماهگی 3 تا 4 ماهگی 5 تا 12 ماهگی	2 تا 3 درجه شیشه شیر خوری ( 60 تا 90 میلی لیتر ) 4 تا 5 درجه شیشه شیر خوری ( 120 تا 150 میلی لیتر ) 5 تا 6 درجه شیشه شیر خوری ( 150 تا 180 میلی لیتر ) 6 تا 7 درجه شیشه شیر خوری ( 180 تا 210 میلی لیتر ) 7 تا 8 درجه شیشه شیر خوری ( 210 تا 240 میلی لیتر )

هر درجه از شیشه شیر خوری برار با یک اُنس یا 6/28 میلی لیتر می باشد.

با شروع غذای کمکی در شش ماه دوم تولد، کودک شیر کمتری می خورد، ولی در شش ماه دوم تولد هنوز شیر منبع اصلی مواد غذایی اوست و مادر می تواند با غذاهایی که از شیر تهیه می شود مانند فرنی، شیر برنج و مخصوصاً ماست، مواد لازم را به کودک برساند.